*Žan Arp1
Piše: Jelena Jovović
Gdje, kako i kada je sve počelo?
“Cirih u februaru. Duboko u zimi. Ulica prekrivena svježim snijegom koji se akumulirao u slojevima koji pucaju pod nogama. Obrazi i nosevi prolaznika sijaju od planinske hladnoće. U starom boemskom okrugu, blok daleko od rijeke koja se uliva u jezero sa sjevera, otvaraju se vrata na broju 1, Spiegelgasse (Ulica Ogledala). Emituje crni oblak dima od cigareta. 1916. je godina. Cabaret Voltaire je mjesto. Unutrašnjost je popunjena stolovima, mjesta su zauzeta. Platforma za nastup takođe je popunjena. Zidovi – ofarbani u crno, sa plavim plafonom, popunjeni sa grotesknim maskama koje se cerekaju i umjetničkim djelima Pikasa (Pablo Picasso), Modiljanija (Amedeo Modigliani) i Augusta Make (August Macke).
Pomalo rošav, mršav covjek svira honky-tonk klavirski set prema raspoloženju. Nakon pjevušenja blage balade, vitka bezazlena gospođa blesavo, izgubljenog izgleda naglo utrča. Onda, sa ponašanjem madone, uradi špagu. Još par ljudi se pridružilo njenom skeču, praćenom recitacijama Getea (Johann Wolfgang von Goethe) (njemačkog Šekspira) i Bena Frenklina (Benjamin Franklin) spojenih u jedno.
Niski mladić sa monoklom pleše Maori plemenski ples, vrteći i uvijajući se kao trbušna plesačica. Klavirista i čelista prepuštaju se srceparajućem lirskom pokretu Sen-Sans (Saint Saens) sonate. Nakon toga su se troje koji su izvodili performans udružili, izvodeći poemu za 3 glasa na 3 jezika- francuskom, njemačkom i engleskom. Koščati pijanista, nazad za klavirom započeo je Mađarsku fantaziju Franca Lista (Franz Liszt).
Prije svega, raznovrstan šou i publika dobija komadiće onoga što bi očekivala na mjestima punim krivičnih djela. Ali ovaj je bio drugačiji- mnogo drugačiji. Postojala je opipljiva groznica u vazduhu kabarea Volter- električna senzacija prisutna 5 mjeseci od kad je kabare otvoren. Oni je zovu Dada. Nikada se neće saznati ko joj je dao naziv. Dio iz dnevnika Huga Bola (Hugo Ball) govori da je on raspravljao o riječi samo sa Tristanom Carom (Tristan Tzara) prije 18.04.1916.
Jedino što je sigurno je da je ponikla iz francuskog rječnika. Istražujući, umjetnici kabarea su bili oduševljeni kada su saznali da dada znači i rep svete krave afričkog plemena i da u Italiji upućuje na kocku i majku. Za rumunske umjetnike koji su se okupljali u kabareu imala je pak, samo značenje “da, da”. Savršena riječ za raspoloženje koje nailazi. Ali šta zapravo znači? ”2
Dadaizam, kao umjetnički pokret prevrata, začet u zaraćenoj Evropi, na scenu je stupio u Cirihu 1916. godine, šireći se nezadrživo mapom svijeta. Glavni centri njegovog djelovanja bili su, pored Ciriha, još i Njujork, Berlin, Keln, Hanover i Pariz. Dadaizam je nastavio razaračko anarhističko dejstvo na umjetnost, započeto ekspresionizmom, kubizmom i, naročito, futurizmom. Godine Prvog svjetskog rata su godine društvenih i umjetničkih promjena, sijanja klica revolucije. Iako je kratko trajao, dadaizam je ostavio neizbrisiv trag u umjetnosti XX vijeka. Nesumnjivo je utro put nadrealizmu, zapravo, pretočio se u njega. Uticao je na rađanje konstruktivizma, na pokrete Bauhausa i De Stijla. U srcu Evrope koja krvari, grupa ljudi koja će zauvijek promijeniti tokove umjestnosti i kulture, okupljena u ciriškom Kabareu ,Volter 1916. godine raširiće virus destrukcije i rekonstrukcije postojećih estetskih normi. Pokret se zvanično gasi 1922, iako će se njegovi tragovi nalaziti još nekoliko godina po raznim evropskim centrima.
Bjekstvo rađa umjetnost. A ipak, kod dadaista, umjetnost stvara suočavanje. Suočavanje sa stvarnošću, njeno pretapanje u vlastito viđenje stvarnosti, u maštu, u oazu u pustinji duha. Od pustošećeg užasa rata koji je harao Evropom od 1914. godine, u oazu se sklonila grupa izbjeglica od takve stvarnosti. Okruženi morem takve strahote, na tom ostrvu usred neutralne Švajcarske začeli su jedan od najvećih i najradikalnijih prevrata moderne Evrope, dadaizam. Pitamo se: pa kakav je drugačiji i mogao da bude – do prevratnički i rušilački – uz odjeke takve stvarnosti, u umirućem i rušećem okruženju? Radikalno, provokativno, revolucionarno – to su one premise Dade koje se prepoznaju u prvom susretu sa umjetničkim tvorevinama dadaista. Okupljanje tih ljudi zgroženih ratom moglo je biti samo i bilo je internacionalno. Hugo Bal (Hugo Ball), Njemac, pjesnik i pisac. Pobjegao od rata, u ulici Špigelgase br. 1 u Cirihu otvorio je 1. februara 1916. godine avangardni kabare, uz prozračni motiv – preživjeti. U tom ambijentu, gdje su se smenjivali spektakli, koncerti, recitovanje poezije, stvoreno je ono što će cijeli svijet upoznati kao Dadu- antiumjetnost, negaciju svega do tad poznatog u umjetničkom izražavanju. U toj atmosferi prepunoj umjetnosti, rođenoj kao otpor ratu, besmislu, kao pacifički odgovor na vječitu ljudsku potrebu za uništenjem, “eksplodirala je dada bomba”.
Sam izbor imena pokreta je rječit. Biranje takve apsurdne (za umjetnost) onomatopejske riječi kojom djeca nazivaju drvenog konjića, ne može biti slučajno, iako su dadaisti tvrdili upravo suprotno – da je slučaj odlučio u biranju riječi za naziv pokreta, tako što je nožem nasumice izabrana prvo strana, potom i riječ u rječniku francuskog jezika. Kratkoća i jasnoća riječi, njen prividni besmisao, igrale su, svakako ulogu pri njenom izboru. Naravno, pokret dadaizma vezuje se prvenstveno za ime Tristana Care (Tristan Tzara), rumunskog Jevrejina, balkanstkog lutalice i izbjeglice. Cara je za mnoge i bio pravi spiritus movens pokreta. Taj, tada dvadesetogodišnjak, student filozofije, donosi sa sobom u torbi Balkana mit, folklore, bajku, pjesmu, zajedno sa svojim sunarodnikom Marselom Jankom (Marcel Janco). Zanimljiv je taj spoj balkanske razuzdanosti, prastare tradicije i germanske kulture, razbijene u paramparčad strahotama rata. Nešto poput slučajnog susreta šivaće mašine i kišobrana na operacionom stolu iz Lotreamonove mašte.3
Tristan Tzara
Pravo ime Tristana Care je Samjuel Rozenstok (Samuel Rosenstock), a poznati pseudonim je igra riječi sa nekoliko značenja (na francuskom: Triste Âne Tzara – „žalosni magarac Cara”; na rumunskom: trist în ţară – „tužan u državi“). Studirao je filozofiju, a u periodu pisanja manifesta „zabavljao se karikiranjem hegelovske misli“. Cara je često isticao i značaj volje, čime je direktno ukazivao na važnu ulogu manifesta u avangardi. Cirih je bio idealno mjesto za takve poduhvate – grad pun stranaca, mnogobrojnih časopisa, slobode govora. Namjera te grupe bila je da u prostoru kafane organizuju umjetničke večeri, ali i da, kako saznajemo od Puhnera, vlasniku kafane poprave promet (što se u početku zaista i dogodilo) tako što će otvoriti jedan, kako su ga u oglasu sami definisali, „centar za umjetničku zabavu“. Taj prostor će služiti kao izložbeni, pozorišni, i kao prostor za recitovanje pjesama, objavljivanje manifesta, i sve druge akcije kojim je trebalo zabaviti umjetničku publiku. Zato je teško postaviti okvire tom pokretu, čija organizacija predstavlja „sliku i priliku kontra-ustanove“, i koji je „crpio snagu iz elastičnosti svoje organizacije“. Dada nije priznavala granice između umjetničkih žanrova i upravo je to ono što manifest, kao žanr, čini sličnim s dadaizmom kao pokretom. I Bear i Karasu4 će dovoditi manifest i Dadu u direktnu vezu, oni kažu: „Dada neće ništa, osim da manifestuje svoje postojanje”. Možda je najekstremniji čin tog manifestovanja slobode Dade, Baderovo5 prekidanje mise, kada je ovaj, samozvani Princ Dade, poručivao vjernicima da će Dada spasiti svijet. Kraj Dade je važan trenutak najviše zbog toga što je nastupio zajedno s pojavom Prvog manifesta nadrealizma.
Hugo Ball (1886-1927)
Hugo Ball (22. februar 1886. – 14. septembar 1927.) bio je njemački autor i pjesnik, i u suštini je osnivač pokreta Dada u evropskoj umjetnosti, u Cirihu 1916. godine. Među ostalim dostignućima bio je i prvi u razvoju zvučne poezije.
1916. godine Ball je napisao svoju pesmu “Karawane”, pjesmu koja se sastojala od besmislenih riječi. Značenje, međutim, se nalazi upravo u tom besmislu, odražavajući glavni princip dadaizma. Neki od njegovih drugih najpoznatijih radova uključuju kolekciju pjesama „7 šizofrenih sonata” (“7 schizophrene Sonette”), dramu “Mikelanđelov nos” (“Die Nase des Michelangelo”), memoar iz ciriškog perioda “Flight Out of Time: Dada dnevnik “ i biografija Hermana Hessea, pod naslovom “Hermann Hesse. Njegov život i njegov rad” (“Sein Leben und SeinVerk”) (1927). Njegovi radovi su vremenom dobijali pozadinsku muziku, koju je često komponovao on sam.
Štaviše, postoji nekoliko pisaca koji obraćaju pažnju na muziku u dadaističkom pokretu; uključujući i eksperimentalne forme pojedinih pisaca i slikara koji nisu priznati i poznati, prije svega, kao kompozitori dadaisti. Treba svakako pomenuti Žanpaul Džordžena (Jeanpaul Goergen), Ruta Hemusa (Ruth Hemus), Hane Bergiusa (Hanne Bergius) i Stivena Mur Vitinga (Steven Moore Whiting).
Sa istorijskim avangardnim pokretima, umjetnost kao društveni podsistem ulazi u fazu samokritičnosti. Dadaizam, najradikalniji pokret unutar evropske avangarde, više ne kritikuje škole, već kritikuju umjetnost kao “instituciju”. Cara je avangardnu samokritičnost preoblikovao i preformulisao kao uništavanje umjetnosti umjetničkim sredstvima.
Zürich Dada*
Dadaizam u Cirihu je bila faza ovog pokreta u kojem je muzika bila najistaknutija. Može se reći, iznenađujuća činjenica s obzirom da govorimo o pojavama i promjenama koje su se događale u kabareu koji je osnovao Hugo Bal (Hugo Ball), zajedno sa Emi Henings (Emmy Henings) 1916. godine. U prilog ovome govori i činjenica da je objavljivanje u lokalnoj štampi, proglašenje kabarea za novi centar umjetničke zabave, deklarisao muziku kao ključ i osnovu prvobitne koncepcije Kabarea Volter: „Ideja kabarea će biti da gostujući umjetnici dođu, nastupaju, muziciraju i čitaju.” U “Flight Out of Time” i “Cabaret Voltaire”6, Bal bilježi podatke vezane za program, koji je u skladu sa odredbama kabarea, sadržao ranolikost muzičkih akti, koji održavaju i odražavaju karakter ovog pokreta i kabarea.
Ovo uključuje i balalaika orkestar iz Rusije, bendžo plesače, svirače na mandolinama iz Holandije, revolucionarni hor socijalista sa sjedištem u Švajcarskoj. Takođe, bilo je šansona, vojničkih pjesama, narodne muzike iz Francuske, Njemačke, Danske, Srbije i Rusije. Predstavljeni su i “Negro Chants”7 uz ritam “egzotičnih bubnjeva” i melodijama nazvanim “afričke melodije”.
Hans Oser (Hans Oser) i Artur Rubinstajn (Arthur Rubinstein) izvodili su prvi stav Sen-Sansove (Saint Saens) sonate br. 1 u c molu. Klod Debisi (Claude Debussy), Franc List (Franz Liszt) i Sergej Rahmanjinov (Sergei Rachamaninoff) su bili kompozitori čija su se djela izvodila, kao i djela moderniste Aleksandra Skrjabina i kompozitora marševa Andree Turleta (Andrea Turlet).
Ovdje se opet govori o osnovnoj ideji kabarea Volter, o atmosferi prepunoj umjetnosti, o mjestu gdje umjetnici sviraju, nastupaju i čitaju.
Muzički izraz pokreta tokom ove faze bio je izuzetno heterogen, uključivao je kombinaciju kanonskih, popularnih i radikalnih elemenata. Antikulturalna orijentacija još nije bila razvijena, ali se manifestovala na način na koji su ovi elementi bili kombinovani.
U kritici pisanoj za Kabare Volter, Henings je priznata kao “zvijezda”. Imala je više iskustva na bini nego većina članova grupe, 10 godina radila je kao pjevačica, plesačica, glumica u Minhenu i Berlinu. Njeno iskustvo i vještina u vođenu kabarea očigledno je bila važna za privlačenje posjetilaca. Obično je izvodila pjesme popularnih bendova, narodne balade. Na klaviru je pratio Bal. Njihova najizvođenija i napriznatija pjesma jeste “Ples smrti”, antiratna pjesma, parodija na tada-popularnu pjesmu “Ovo je kako živimo”. Tekst njihove verzija glasio je :
“Tako umiremo, tako i umiremo
Umiremo svaki dan
Zato što nam je tako udobno umrijeti.”
Upotreba gomile registara prilikom izvedbe, čija je satirična svrha bila jasna, pokazuje kako funkcija popularne muzike nije bila da jednostavno osigura olakšanje, za razliku od “izazovnog”, ironičnog materijala predstavljenog u Kabareu Volter. Mješavina estetike i ozbiljnosti sa lakom zabavom, sama po sebi je bila namijenjena kao iconoclastic.8
Za dadaizam je bila uobičajena pojava muzike i plesa, ali takođe treba napomenuti da je to često bio samo ples uz minimalnu muzičku pratnju.
U dadaističkoj muzici prikazan je afinitet prema ikonoklastičnom gestu – napad na dragocjena vjerovanja i institucije. Tkođe će i silna artikulacija umjetničke orijentacije postati jedna od glavnih odlika pokreta. Razdvajajući i razvrstavajući, mogu se pronaći tri tipa antiumjetnosti koji se sreću u dadaizmu: upotreba ne-kanonskih elemanata, destrukcija ustaljenih formi i načina izražavanja kao i narušavanje dominantnih režima za “privlačenje pažnje”.
Dadaizam u ostalim centrima
Pokret iz Ciriha se ubrzo širi na sve tadašnje umjetničke centre: Pariz, Keln, Berlin i Njujork.
Dolazeći iz Ciriha, 1919. godine, Hans Arp i Maks Ernst (Max Ernst) osnivaju dadaističku grupu u Kelnu. Godinu dana kasnije izložbu koju ti umjetnici organizuju zatvara policija navodeći kao razlog neprimjereno ponašanje.
Kurt Šviters iz Hanovera, započinje jedan novi pokret, „Merc“. Ime dolazi od Komercbanke (Commerzbank, Komercijalna banka). Šviters realizuje svoje slike-merc, kroz subjektivni poetski izraz, koristeći trivijalne, odbačene i bezvrijedne predmete.
U Parizu i Njujorku se spajaju duh pokreta dada i novonastajući nadrealizam ,a zaslužni su: Marsel Dišan, Maks Ernst, Man Rej (Man Ray) i Fransis Pikabija.
Veza dade u Cirihu sa kabareom i džezom održane i podržane su od strane Meringa (Mehring) i Gros a (Gross) u Berlinu, Satija (E. Satie) I LeSixa u Parizu. Heterogeni program kabarea Volter uključivao je oboje, populatnu i umjetničku muziku, rušeći hijerarhijsku razliku između njih.
Jukstarpozicija (pozicija jedne stvari pored druge) između visokih i niskih formi je bila radikalno primarna. Prevazilazila je granice legitimnog ukusa. Bilo kako bilo, gore pomenuta, Emi Henings je i dalje komplikovala tretman popularne muzike njenim otuđenim načinom izvođenja.
Šulov (Schullof) je nastavio avangardni ekseriment spajajući svite, džez komade sa njegovom kompozicijom “In futurum”. Dada Salon je takođe između pristupačnog i antagonističkog, stavljao svoj izazovni material sa “antics of the porcelain repairman Jolibois” koje su zadivljivale publiku. Pristup popularnoj muzici je tako bio duplo subverziran ističući moć suprotno od kanona.
Međutim, primitivna tendencija je naročito bila izražena u ciriškoj dadi. Tokom prve faze pokreta, “Negro” muzika je bila praćena poezijom i plesom sa izvođačima koji su često nosili maske i kostime inspirisane afričkim plemenima. Dadaisti su bili motivisani prevenstveno željom da otjeraju dominantnu kulturu, prije nego da pozitivno ulaze u drugu kulturu, čije je znanje bilo više rudimentalno, površno i osnovno. Postojala je i tendencija ka jakom ritmu, takođe primjetnom u orijentalnim kompozicijama Heusera. Izvlačio je i istraživao veliki broj izvora, uključujući crkvenu, zatim konteporarnu dens muziku, samo da bi prevazišao ograničenja kanona.
Zbog čega se dadaizam tako brzo ugasio? Da li je ostavio tragove u današnjoj umjestnosti? I koja je razlika između dadaizma i nadrealizma u koji se pretočio?
Vjerovanje da u oblasti nesvjesnog postoji ogromna, neotkrivena riznica lijepog, imaginacija i san takođe imaju značajnu ulogu. Tako se definisala estetika iracionalnog, slučajnog i automatskog. Iz tog razloga nadrealizam se svrstava u dadaizam, čije fundamentalne principe dijelom preuzima – konkretno koncept nesputane slobode i potpunog preplitanja umjetnosti i života. Ali ti principi su smješteni pod obilježje pozitivnog i volje za stvaranjem. Iz ovih razloga, dadaizam se ugasio, a nadrealizam zaživio.
U dadaizmu, ako želite da stvorite umjetnost ili komediju ili muziku koja će biti haotična, onda će imati tendenciju da bude nihilistička. Punk, dada, alternativna komedija, uključivali su elemente toga, jer je to neka vrsta odbacivanja svega. Ništa nije sveto, to je nihilistično.
Čak i kasnije, 1962. javlja se međunarodni neoavangardni umjetnički pokret Fluxus. Cilj je bio povezivanje pripadnika ekstremne avangarde u Evropi i SAD-u. Grupa američkih umjetnika, pjesnika, teatrologa i kompozitora nije posjedovala jedinstveni stilski identitet, ali su njene aktivnosti na mnogo načina predtsavljale preporod duha dadaizma.
Međutim, Fluxus, kao i Dada, je nekoherentan i razbijen pokret… O njemu (njima) istorija će sačuvati jedino mit, jer je mali broj njegovih manifestacija bio namijenjen muzeju.
1 Žan Arp-bio je njemačko-francuski slikar, vajar i pjesnik, i poznat je kao saradnik u grupi dadaista i nadrealista, i prvenstveno kao pristalica apstraktne umjetnosti.
2 „Destruction was my Beatrice“-Jed Rasula, New York, 2015- str. IX, X
3 Opis francuskog pjesnika Comte de Lautréamont
4 Anri Bear, Mišel Karasu- istorija jedna subverzije
5 JohannesBaader, arhitekta, pisac i predstavnik Dade u Berlinu
6 “Dada diary” by Hugo Ball
7 Crnačke duhovne melodije, koje su američki crni stvorili u doba robovlasništva
8 Ikonoklazam ili ikonoborstvo je izraz kojim se u užem smislu opisuje protivljenje postavljanju ili štovanju ikona unutar nečije kulture