U nekom trenutku u životu, svi smo se pitali “Šta su to vakcine?”. A vjerovatno ste čuli i dosta glasina, poput toga da su vakcine sredstvo kojim se Bill Gates koristi da bi čipovao i kontrolisao čovječanstvo, ili npr. skupina raznih hemikalija kojima nas truju u svrhu zarađivanja novca.
Tokom godina, generacije anti-vaxxera pokušavaju da se izbore sa raznim bolestima, liječeći sebe i svoju djecu čajevima, kristalima i eteričnim uljima. Sve dok jednog momenta, tokom 2019. u Vašingtonu nije izbila manja epidemija rubeola, bolesti koja je u 21. vijeku trebala biti pod potpunom kontrolom, zahvaljujući otkriću vakcine.
Često možete čuti da su vakcine samo hemija, otrov, kancerogene supstance, supstance koje se ne bi smjele naći u ljudskom organizmu. Ali, koliko vas zapravo zna šta je vakcina, od čega se sastoji i kako funkcioniše?
Pa, da počnemo od osnovnog: Šta je zapravo vakcina?
Vakcina je laboratorijski kreirana supstanca, s ciljem indukcije zaštite protiv patogena, a da pri tome sama ne izazove bolest. Sastoji se iz više komponenti: aktivnog sastojka, katalizatora, rezidualnih tragova pomoćnih supstanci, prezervativa, stabilizatora i naravno – vode.
Aktivni sastojak je taj koji nam omogućava imunitet!
Aktivni sastojak vakcine je bezopasni oblik bakterije ili virusa, koji nema sposobnost da izazove bolest. Količina tog aktivnog sastojka je veoma mala, samo nekoliko mikrograma (milioniti dio grama) po vakcini. Uloga aktivnog sastojka je da u imuni sistem uvede antigene, koji su jedinstveni bakteriji ili virusu. Ovo indukuje specifičan imunološki odgovor u tijelu, a da pritom primaocu vakcine ne pozli. Imuni sistem zatim pamti taj antigen, pa u slučaju da se u budućnosti susretnete sa ”pravim” bakterijama ili virusom, Vaše tijelo je spremno da brzo reaguje prije nego što počnete da se osjećate loše. To se naziva adaptivni imunitet.
Postoji više različitih tipova vakcina u odnosu na aktivni sastojak:
A Živa (Live viral ) vakcina je napravljena od virusa koji je dovoljno oslabljen da ne izazove bolest koju virus obično izaziva. Neki od primjera ovakve vakcine su vakcine protiv varičela, Rotavirusa, kao i poznata MMR vakcina (protiv malih boginja, zauški i rubeola).
B Inaktivirana viralna vakcina je vrstala nastala inaktivacijom patogena, obično korišćenjem toplote ili hemikalija poput formaldehida ili formalina. Ovo uništava sposobnost patogena da se replicira (umnožava), ali ga zadržava „netaknutim“, tako da ga imuni sistem i dalje može prepoznati. Za razliku od ”žive” vakcine, inaktivirana vakcine ne pruža trajni imunitet, te je potrebno njeno osvježavanje nakon određenog perioda, odnosno, potrebna je revakcinacija. Primjeri ove vakcine su vakcine protiv polio bolesti i hepatitisa A.
C Podjedinična viralna vakcina je tip vakcine, koji sadrži samo djeliće patogena od kojih štite. Podjedinične vakcine koriste samo dio ciljnog patogena da izazovu odgovor imunog sistema. To se može postići izolovanjem određenog patogenovog proteina i njegovim predstavljanjem kao antigen. Primjer ove vakcine je vakcina protiv sezonskog gripa.
Druga vrsta podjedinične vakcine može se stvoriti genetskim inženjeringom, kada se određeni gen, koji kodira protein potreban za vakcinu, ubacuje u drugi virus. Kada se taj novi virus, domaćin prenosnik, reprodukuje, stvara se novi protein vakcine. Krajnji rezultat ovog pristupa je rekombinantna vakcina: imuni sistem će prepoznati izraženi protein i pružiti buduću zaštitu od ciljnog virusa. Neki od primjera vakcina napravljenih genetskim inženjeringom su vakcine protiv Hepatitisa B i HPV-a.
D Toksoidne vakcine: Neke bakterijske bolesti nijesu direktno uzrokovane samom bakterijom, već toksinom koji bakterija proizvodi. Jedan primjer je tetanus zato što njegove simptome ne izaziva bakterija Clostridium tetani, već neurotoksin koji proizvodi (tetanospasmin). Imunizacija na ovu vrstu patogena može se izvršiti inaktivacijom toksina koji uzrokuje simptome bolesti. Kao i kod organizama ili virusa koji se koriste u inaktiviranim vakcinama, to se može postići tretiranjem hemikalijama kao što je formalin, ili korišćenjem toplote, te drugih metoda. Vakcine napravljene od inaktiviranih toksina nazivaju se toksoidi. Toksoidi se, u stvari, mogu smatrati ubijenim ili inaktiviranim vakcinama, ali im se ponekad dodeljuje sopstvena kategorija kako bi se istakla činjenica da sadrže inaktivirani toksin, a ne inaktivirani oblik bakterija. Najčešće korišćene vakcine ovog tipa su vakcine protiv tetanusa i difterije.
Da li ste znali da značajan procenat vakcina čini voda? Pored vode, u vakcini se mogu pronaći i druge supstance koje se prirodno nalaze u našem organizmu ili u hrani. Te supstance nisu štetne po organizam, osim u slučaju alergija na neke od njih!
Pomoćne supstance podspješuju imuni odgovor
Većini vakcina neophodno je dodati vrlo malu količinu supstance koja pomaže u stvaranju jačeg imunološkog odgovora na tu vakcinu. Ove supstance se nazivaju pomoćnim supstancama. Ovi dodaci su posebno korisni za vakcine koje se daju vrlo malim bebama i starijim ljudima koji imaju slabiji imunološki odgovor na vakcine.
Na primjer, ulje skvalena koristi se u inaktiviranoj vakcini protiv gripa koja se daje ljudima starijim od 65 godina u Velikoj Britaniji i pomaže u jačanju proizvodnje antitijela protiv sojeva gripa u vakcini. Soli aluminijuma, obično u obliku aluminijum hidroksida, koriste se kao pomoćno sredstvo u nekim drugim vakcinama, na primer HPV vakcini, za jačanje i produžetak trajanja imunološkog odgovora koji vakcina generiše.
Aluminijum se prirodno nalazi u vodi za piće, majčinom mlijeku i skoro svoj hrani. Količina aluminijuma u vakcinama je izuzetno mala, manja od 2 mg, a nedavna studija otkrila je da je u prvoj godini života novorođenčeta ukupna količina aluminijuma u vakcinama i hrani znatno manja od količine koja predstavlja siguran unos na nedeljnoj bazi.
Vakcine sadrže i veoma malu količinu prezervativa i stabilizatora koji služe da očuvaju kvalitet u toku transporta i čuvanja vakcine do momenta njenog korištenja. Za to se koriste supstance prirodnog porijekla, koje se već nalaze u organizmu. Dodaju se vakcinama kako bi se izbjegle neželjene kontaminacije, poput prezervativa koje dodajemo hrani da bismo duže očuvali njen kvalitet i spriječili kvarenje.
Stabilizatori služe da spriječe razdvajanje komponenti vakcine tokom vremena. Sorbitol, voćni alkohol, je jedan od najčešće korišćenih stabilizatora i spriječava taloženje sastojaka vakcine i stvaranje grudvica. Njegovo štetno dejstvo postoji samo kod osoba koje su alergične na sorbitol.
Komponente u tragovima predstavljaju upravo to: tragove supstanci korišćenih u toku izrade vakcine. Mogu biti u potpunosti odsutni u finalnom produktu ili se mogu naći u veoma malim količinama i upravo zato kažemo da se u vakcini nalaze u tragovima.
Na primjer, u toku proizvodnje vakcine protiv Hepatitisa B koristi se formaldehid koji neutrališe virusne toksine. Možemo ga naći u hrani, ali i u našem organizmu jer je prirodan dio metaboličkih procesa. U nekim anti-vaxx izvorima možete pronaći (često crvenim slovima, naglašeno), argument da je formaldehid kancerogena supstanca. Udisanje velikih količina ovog gasa može imati ogromne posljedice, prije svega po respiratorni sistem, a zatim biti i okidač za nastanak nekih kancera, poput leukemije.
Međutim, do ovoga dolazi samo u ekstremnim uslovima, obično u industrijskom okruženju, na primjer u tekstilnoj industriji, i to ukoliko se ne poštuju obavezne mjere zaštite na radu. O tome koliko je formaldehid ‘’štetan’’ govori i činjenica da je neophodan sastojak nekoliko aminokiselina. Bez aminokiselina nemamo proteine, a bez proteina….?
Za kraj, količina formaldehida koja se može naći u vakcini (u tragovima) je pedeset puta manja od one koja se nalazi u jednoj jabuci. Dakle, zašto onda jabuka nije smrtonosno oružje, već zdrava voćka?
Kao što smo mogli da vidimo do sada, sastojci vakcina obično imaju čudna imena i mogu zvučati strašno ukoliko ne znamo čemu služe. Međutim, mnogi od njih su prirodne supstance koje se nalaze u našem tijelu, u hrani koju jedemo i u prostoru oko nas. Važna je mjera, jer čak i najljekovitija supstanca može biti opasna ukoliko pretjeramo sa količinom.
U toku proizvodnje vakcine, naučnici koriste ono što nam priroda već pruža, kombinujući sastojke tako da od njih na kraju imamo najveće moguće benefite. Neophodno je da shvatimo ulogu svakog od ovih sastojaka, kako bismo u potpunosti imali povjerenja u efikasnost vakcina na tržistu.
Posebna zahvalnost Katarini Gačević na pomoći.